လူသားတို့ရဲ့ တွေးခေါ်မြော်မြင်မှုမှာ အမြဲတမ်း ခြိမ်းခြောက်လျက်ရှိတဲ့ စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ဘက်လိုက်မှု (Cognitive Bias) တစ်မျိုးကတော့ Confirmation Bias ပဲ ဖြစ်ပါတယ်။ ကိုယ့်ရဲ့ မူလယုံကြည်ချက်၊ မျှော်လင့်ချက်တွေကို ထောက်ခံတဲ့ အချက်အလက်တွေကိုသာ ရွေးချယ်လက်ခံပြီး ဆန့်ကျင်တဲ့ အချက်အလက်တွေကိုတော့ လျစ်လျူရှုခြင်း၊ လျှော့တွက်ခြင်း သို့မဟုတ် ပယ်ချခြင်း ဖြစ်စဉ်ကို ဆိုလိုပါတယ်။
Confirmation Bias ဖြစ်ပေါ်လာနိုင်တယ်ဆိုတဲ့ အစောဆုံး စိတ်ကူးကို ရှေးဂရိသမိုင်းပညာရှင် သွေးဆူဒိုင်းဒီး (Thucydides) က သူ့ရဲ့ “Peloponnesian စစ်ပွဲသမိုင်း” (History of the Peloponnesian War) မှာ အခုလို ရေးသားဖော်ပြခဲ့ပါတယ်
“လူတွေဟာ သူတို့ မျှော်လင့်ထားတဲ့ အရာတွေကို ယုံကြည်ဖို့ အလားအလာများပြီး လက်မခံချင်တဲ့ အရာတွေကိုတော့ သေချာမဆန်းစစ်ဘဲ ပယ်ချတတ်ကြပါတယ်။”
နောက်ပိုင်းမှာ အင်္ဂလိပ်အတွေးအခေါ်ပညာရှင် ဖရန်စစ် ဘေကွန် (Francis Bacon) ကလည်း Confirmation Bias နဲ့ ဆင်တူတဲ့ ဖြစ်စဉ်ကို သူ့ရဲ့ Novum Organum စာအုပ်မှာ အခုလို ရေးသားခဲ့ပါတယ်။
“လူ့ရဲ့ နားလည်နိုင်စွမ်းဟာ အယူအဆတစ်ခုကို လက်ခံပြီးသွားတဲ့အခါ အဲဒီအယူအဆကို ထောက်ခံမယ့် အချက်အလက်တွေကိုပဲ ရွေးချယ်စုဆောင်းပြီး ဆန့်ကျင်တဲ့ အချက်အလက်တွေကိုတော့ လျစ်လျူရှုတတ်ပါတယ်။”
Confirmation Bias ရဲ့ သဘောတရားကို စိတ်ပညာရှင်တွေက နှစ်ပေါင်းများစွာ လေ့လာခဲ့ကြပါတယ်။ ဒါပေမဲ့ ၁၉၆၀ ခုနှစ်များမှစတင်ကာ တွင်တွင်ကျယ်ကျယ် လေ့လာမှုတွေ ပြုလုပ်လာခဲ့ကြပြီး လူတွေရဲ့ စဉ်းစားတွေးခေါ်မှုမှာ အဲဒီလို ဘက်လိုက်မှုမျိုး ရှိနေတယ်ဆိုတာကို စတင် သတိပြုမိခဲ့ကြပါတယ်။
Peter Wason ၏ သုတေသန (၁၉၆၀)
Wason ဟာ လူတွေဟာ သူတို့ရဲ့ ယူဆချက်တွေကို မှားကြောင်း သက်သေပြဖို့ထက် မှန်ကြောင်း အတည်ပြုဖို့ ပိုကြိုးစားတတ်တယ်ဆိုတာကို သက်သေပြခဲ့ပါတယ်။ သူ့ရဲ့ နာမည်ကျော် “2-4-6” စမ်းသပ်မှုမှာ ပါဝင်သူတွေကို ဂဏန်းသုံးလုံးပါ စည်းမျဉ်းတစ်ခုကို ရှာဖွေဖို့ တာဝန်ပေးခဲ့ပါတယ်။ လူအများစုဟာ သူတို့ရဲ့ ကနဦး ယူဆချက်နဲ့ ကိုက်ညီတဲ့ ဂဏန်းတွေကိုပဲ ရွေးချယ်စမ်းသပ်ခဲ့ပြီး ဆန့်ကျင်တဲ့ ဂဏန်းတွေကို စမ်းသပ်ဖို့ ပျက်ကွက်ခဲ့ပါတယ်။
Lord, Ross, and Lepper ၏ သုတေသန (၁၉၇၉)
ဒီသုတေသနမှာ သေဒဏ်ပေးခြင်းရဲ့ ထိရောက်မှုနဲ့ ပတ်သက်ပြီး ဆန့်ကျင်ဘက် အမြင်နှစ်ခုကို ထောက်ခံတဲ့ အဖွဲ့နှစ်ဖွဲ့ကို သုတေသနစာတမ်းနှစ်စောင် ဖတ်ရှုစေခဲ့ပါတယ်။ စာတမ်းတစ်စောင်က သေဒဏ်ပေးခြင်းဟာ ရာဇဝတ်မှုကို ဟန့်တားနိုင်တယ်လို့ ဖော်ပြပြီး နောက်တစ်စောင်ကတော့ မဟန့်တားနိုင်ဘူးလို့ ဖော်ပြပါတယ်။ ပါဝင်သူတွေဟာ သူတို့ရဲ့ မူလအမြင်နဲ့ ကိုက်ညီတဲ့ စာတမ်းကို ပိုမိုယုံကြည်လက်ခံခဲ့ပြီး ဆန့်ကျင်ဘက်စာတမ်းကို ဝေဖန်ခဲ့ကြပါတယ်။ ဒီသုတေသနက Confirmation Bias ဟာ အငြင်းပွားဖွယ်ရာ ကိစ္စရပ်တွေမှာ လူတွေရဲ့ အမြင်ကို ဘယ်လိုပုံသွင်းတယ်ဆိုတာကို ပြသခဲ့ပါတယ်။
Snyder and Swann ၏ သုတေသန (၁၉၇၈)
ဒီသုတေသနမှာ ပါဝင်သူတွေကို လူတစ်ယောက်ဟာ စိတ်ပွင့်လင်းသူ (extrovert) သို့မဟုတ် စိတ်တိတ်သူ (introvert) ဆိုတာကို ဆုံးဖြတ်ဖို့ တာဝန်ပေးခဲ့ပါတယ်။ ပါဝင်သူတွေဟာ သူတို့ရဲ့ ကနဦး ယူဆချက်နဲ့ ကိုက်ညီတဲ့ မေးခွန်းတွေကိုပဲ မေးမြန်းခဲ့ကြပါတယ်။ ဥပမာ လူတစ်ယောက်ဟာ စိတ်ပွင့်လင်းသူလို့ ယူဆရင် “ပါတီတွေမှာ လူတွေနဲ့ စကားပြောရတာ ကြိုက်လား” ဆိုတဲ့ မေးခွန်းမျိုး မေးဖို့ ပိုများပြီး စိတ်တိတ်သူလို့ ယူဆရင်တော့ “တစ်ယောက်တည်း အချိန်ဖြုန်းရတာ ကြိုက်လား” ဆိုတဲ့ မေးခွန်းမျိုး မေးဖို့ ပိုများပါတယ်။
Confirmation Bias ဆိုတာ ဘာလဲ
Confirmation Bias ဆိုတာ လူတစ်ယောက်ဟာ သူ့ရဲ့ ရှိပြီးသား ယုံကြည်ချက်တွေနဲ့ ကိုက်ညီတဲ့ အချက်အလက်တွေကို ရှာဖွေခြင်း၊ အဓိပ္ပာယ်ဖွင့်ဆိုခြင်းနဲ့ မှတ်မိခြင်းတွေမှာ ဘက်လိုက်မှု ရှိနေခြင်းကို ဆိုလိုပါတယ်။ တစ်နည်းအားဖြင့် ကိုယ်ယုံကြည်ထားတာ ဟုတ်မှန်ကြောင်း အတည်ပြုပေးမယ့် အထောက်အထားတွေကိုပဲ ရွေးချယ်ရှာဖွေတတ်ပြီး ကိုယ့်ယုံကြည်ချက်နဲ့ ဆန့်ကျင်တဲ့ အထောက်အထားတွေကိုတော့ မသိကျိုးကျွံပြုတတ်တဲ့ သဘောဖြစ်ပါတယ်။
ဘာကြောင့် Confirmation Bias ဖြစ်ရတာလဲ?
Confirmation Bias ဖြစ်ပေါ်ရခြင်းရဲ့ နောက်ကွယ်မှာ အကြောင်းရင်းများစွာ ရှိပါတယ်။ အဓိက အကြောင်းရင်းအချို့ကတော့ –
- ကိုယ့်ကိုယ်ကို တန်ဖိုးထားမှု (Self-Esteem): လူတွေဟာ ကိုယ့်ရဲ့ ယုံကြည်ချက်တွေ မှန်ကန်တယ်လို့ ထင်မြင်ချင်ကြပါတယ်။ ကိုယ့်အမြင် မှန်ကန်ကြောင်း အထောက်အထားတွေက ကိုယ့်ကိုယ်ကို တန်ဖိုးထားမှုကို မြှင့်တင်ပေးသလို ခံစားရစေပါတယ်။
- သိမှုဆိုင်ရာ မညီညွတ်မှု လျှော့ချခြင်း (Reducing Cognitive Dissonance): ကိုယ့်ရဲ့ ယုံကြည်ချက်နဲ့ ဆန့်ကျင်တဲ့ အချက်အလက်တွေကို လက်ခံလိုက်ရတဲ့အခါ စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ မသက်မသာဖြစ်မှု (Cognitive Dissonance) ကို ခံစားရပါတယ်။ Confirmation Bias က ဒီလို မသက်မသာဖြစ်မှုကို လျှော့ချဖို့အတွက် နည်းလမ်းတစ်ခု ဖြစ်လာပါတယ်။
- သိမှုဆိုင်ရာ လွယ်ကူချောမွေ့မှု (Cognitive Fluency): ကိုယ့်ရဲ့ လက်ရှိယုံကြည်ချက်တွေနဲ့ ကိုက်ညီတဲ့ အချက်အလက်တွေကို ဆန်းစစ်ဖို့က ဦးနှောက်အတွက် ပိုမိုလွယ်ကူပါတယ်။ ဒါကြောင့် ဒီလိုအချက်အလက်တွေကို ပိုမိုလက်ခံဖို့ အလားအလာ များပါတယ်။
Confirmation Bias ရဲ့ သက်ရောက်မှုတွေက ဘာတွေလဲ?
Confirmation Bias ဟာ လူတစ်ဦးချင်းစီရဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေ၊ ယုံကြည်ချက်တွေအပြင် လူမှုပတ်ဝန်းကျင်တစ်ခုလုံးအပေါ်မှာပါ ကြီးမားတဲ့ သက်ရောက်မှုတွေ ရှိနိုင်ပါတယ်။
- အစွန်းရောက်ခြင်း (Extremism): Confirmation Bias ကြောင့် လူတွေဟာ ကိုယ့်အုပ်စုရဲ့ အမြင်တွေကို ပိုမိုဆုပ်ကိုင်လာပြီး ဆန့်ကျင်ဘက်အုပ်စုရဲ့ အမြင်တွေကို လုံးဝပယ်ချတာမျိုးတွေ ဖြစ်လာနိုင်ပါတယ်။ ဒါဟာ အစွန်းရောက်တဲ့ အတွေးအခေါ်တွေ၊ အပြုအမူတွေ ဖြစ်ပေါ်လာစေဖို့ အားပေးပါတယ်။
- သတင်းမှားများ ပြန့်ပွားခြင်း (Spread of Misinformation): လူတွေဟာ ကိုယ့်ရဲ့ ယုံကြည်ချက်နဲ့ ကိုက်ညီတဲ့ သတင်းမှားတွေကို အလွယ်တကူ လက်ခံယုံကြည်ပြီး မျှဝေတတ်ကြပါတယ်။ ဒါကြောင့် သတင်းမှားတွေ လျင်မြန်စွာ ပြန့်ပွားနိုင်ပါတယ်။
- မှားယွင်းသော ဆုံးဖြတ်ချက်များ ချမှတ်ခြင်း: Confirmation Bias ကြောင့် လူတွေဟာ သက်ဆိုင်ရာ အချက်အလက်အားလုံးကို မသုံးသပ်ဘဲ ကိုယ့်အမြင်ကို ထောက်ခံတဲ့ အချက်အလက်တွေအပေါ်မှာ အခြေခံပြီး ဆုံးဖြတ်ချက်တွေ ချမှတ်တတ်ပါတယ်။ ဒါဟာ မှားယွင်းတဲ့ ရွေးချယ်မှုတွေ ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်ပါတယ်။
- ပဋိပက္ခများ ဖြစ်ပွားခြင်း: Confirmation Bias ဟာ လူတွေကြားမှာ နားလည်မှုလွဲမှားခြင်း၊ အငြင်းပွားခြင်းနဲ့ ပဋိပက္ခတွေကို ဖြစ်ပွားစေနိုင်ပါတယ်။
Confirmation Bias ကို ဘယ်လိုကျော်လွှားမလဲ?
Confirmation Bias ကို လုံးဝဖယ်ရှားဖို့ မဖြစ်နိုင်ပေမယ့် အောက်ပါနည်းလမ်းတွေက အတိုင်းအတာတစ်ခုအထိ လျှော့ချနိုင်ဖို့ ကူညီပေးနိုင်ပါတယ်။
- ကိုယ့်ရဲ့ ဘက်လိုက်မှုတွေကို သတိထားမိခြင်း (Awareness of Biases): ကိုယ့်မှာ Confirmation Bias ရှိနေနိုင်တယ်ဆိုတာကို အသိအမှတ်ပြုခြင်းက ပထမခြေလှမ်းဖြစ်ပါတယ်။
- ဆန့်ကျင်ဘက် အမြင်တွေကို တက်ကြွစွာ ရှာဖွေခြင်း (Actively Seeking Out Opposing Views): ကိုယ့်ရဲ့ ယုံကြည်ချက်နဲ့ မကိုက်ညီတဲ့ အမြင်တွေ၊ အချက်အလက်တွေကို တမင်တကာ ရှာဖွေလေ့လာပါ။
- အချက်အလက်တွေကို ဝေဖန်ပိုင်းခြားသုံးသပ်ခြင်း (Critical Evaluation of Information): အချက်အလက်တွေကို မယုံကြည်ခင်မှာ အရင်းအမြစ်၊ အထောက်အထား၊ ယုတ္တိရှိမှု စတာတွေကို သေချာစွာ ဆန်းစစ်ပါ။
- အခြားသူများရဲ့ အမြင်တွေကို လေးစားခြင်း (Respect for Others’ Opinions): ကိုယ်နဲ့ သဘောထားမတိုက်ဆိုင်ရင်တောင်မှ အခြားသူတွေရဲ့ အမြင်တွေကို လေးစားမှုထားပါ။
- ပွင့်လင်းသော စိတ်ထားရှိခြင်း (Open-Mindedness): အသစ်သောအချက်အလက်တွေ၊ အမြင်တွေကို လက်ခံနိုင်ဖို့ အမြဲတမ်း အသင့်ရှိနေပါ။
Confirmation Bias ဟာ လူ့ရဲ့ တွေးခေါ်မြော်မြင်မှုမှာ အမြစ်တွယ်နေတဲ့ စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ဘက်လိုက်မှုတစ်ခုဖြစ်ပြီး လူမှုပတ်ဝန်းကျင်၊ နိုင်ငံရေး၊ စီးပွားရေး စတဲ့ နယ်ပယ်အသီးသီးမှာ ကြီးမားတဲ့ သက်ရောက်မှုတွေ ရှိပါတယ်။ ဒီဘက်လိုက်မှုရဲ့ အန္တရာယ်တွေကို သတိထားပြီး ဝေဖန်ပိုင်းခြား တွေးခေါ်မှုနဲ့ ဆန့်ကျင်ဘက်အမြင်တွေကို တက်ကြွစွာ ရှာဖွေခြင်းအားဖြင့် ပိုမိုမျှတပြီး အမှန်တရားကို အခြေခံတဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေ ချမှတ်နိုင်ဖို့ အရေးကြီးပါတယ်။
ဤဆောင်းပါးကို AI အကူအညီဖြင့် ရေးသားထားပြီး Burma 24 အယ်ဒီတာအဖွဲ့မှ ထပ်မံပြင်ဆင်တည်းဖြတ်ထားပါသည်။
This article is AI-assisted and has been further refined by the Burma 24 editorial team.
